I. Genel Olarak
Çocukların korunması ve velayet konularında milletlerarası özel hukuk alanında ortaya çıkan sorunları ele alan sözleşmelerden bazıları, 1961 tarihli Küçüklerin Korunmasına Dair Makamların Yetkisine ve Uygulanacak Kanuna Dair Lahey Sözleşmesi[1]; 1980 tarihli Çocukların Velayetine İlişkin Kararların Tanınması ve Tenfizi ile Çocukların Velayetinin Yeniden Tesisine İlişkin Avrupa Sözleşmesi[2]; 1980 tarihli Uluslararası Çocuk Kaçırmaların Hukuki Veçhelerine Dair Lahey Sözleşmesi[3] ve 2003 tarihli Çocuklarla Kişisel İlişki Kurulmasına Dair Avrupa Sözleşmesidir[4].
Çocukların kişiliği ve malları hakkında koruyucu tedbirler alınması, velayetin tevdi veya çocuğun bir bakım yurduna yerleştirilmesi gibi hususlarda milletlerarası özel hukukta ortaya çıkan sorunların çözümünde 1961 tarihli Küçüklerin Korunmasına Dair Makamların Yetkisine ve Uygulanacak Kanuna Dair Lahey Sözleşmesi uygulanmaktayken, bu Sözleşmenin makamların yetkisi ve uygulanacak hukuk konusunda bazı belirsizlikler barındırması anılan Sözleşmenin ancak sınırlı bir alanda başarılı olmasına yol açmıştır[5]. Bu nedenle, 1961 tarihli Sözleşmenin düzenlediği konuların yeniden ele alınarak daha kapsamlı ve anlaşılır bir sözleşme hazırlanması, sözleşmeye daha fazla devletin taraf olması suretiyle uygulama alanının genişletilmesi amacıyla yeni bir sözleşme hazırlığı yapılmıştır[6].
1996 tarihli Velayet Sorumluluğu ve Çocukların Korunması Hakkında Tedbirler Yönünden Yetki, Uygulanacak Hukuk, Tanıma, Tenfiz ve İşbirliğine Dair Sözleşme[7], aynı konuları ihtiva eden 1961 tarihli Lahey Sözleşmesinin yeniden ele alınmasıyla oluşturulmuş bir sözleşmedir. Anılan Sözleşme, 19 Ekim 1996 tarihinde Lahey’de, İngilizce ve Fransızca dillerinde olmak üzere ve Hollanda Krallığı Hükümeti arşivlerinde saklanacak şekilde tek nüsha olarak imzalanmıştır[8].
Öğretide bu Sözleşmenin kabul edilmesinin amacının “çocukların şahıs ve malvarlıklarının korunması için gerekli tedbirlerin alınması ve bu tedbirler alınırken akit devlet makamlarının milletlerarası yetkisine, uygulanacak hukuka ve alınan tedbirlere ilişkin kararların diğer akit devletlerde tanınması ve tenfizine ilişkin iç hukuklardaki farklı hukuki düzenlemelerin yarattığı ihtilafları en aza indirerek çocukların şahıs ve malvarlıklarının korunmasında uluslararası işbirliğinin arttırılması” olduğu ifade edilmiştir[9].
Sözleşme toplam yedi bölüm ve altmış üç maddeden oluşmakta olup, velayet sorumluluğu ve çocukların korunması hakkında alınacak tedbirler yönünden yetki, uygulanacak hukuk, tanıma ve tenfiz konularında düzenlemeleri bünyesinde barındırmaktadır. Sözleşmenin 1 ila 4. maddeleri sözleşmenin kapsamını; 5 ila 14. maddeleri yetkiye ilişkin kuralları; 15 ila 22. maddeleri uygulanacak hukuka ilişkin kuralları; 23 ila 28. maddeleri tanıma ve tenfize ilişkin kuralları; 29 ila 39. maddeleri ise milletlerarası toplumda iş birliğine ilişkin kuralları düzenlemektedir. 1996 tarihli Lahey Sözleşmesi, milletlerarası toplumda geniş bir uygulama alanına sahip olup 2021 yılı itibarıyla sözleşmeye taraf olan toplam elli yedi ülke bulunmaktadır[10].
II. Türkiye’nin Sözleşmeye Taraf Olması
Türkiye, 2016 yılına kadar gelinen aşamada çocukların korunması ve velayet konuları ile ilgili olarak 1961 tarihli Küçüklerin Korunmasına Dair Makamların Yetkisine ve Uygulanacak Kanuna Dair Lahey Sözleşmesi[11]; 1980 tarihli Çocukların Velayetine İlişkin Kararların Tanınması ve Tenfizi ile Çocukların Velayetinin Yeniden Tesisine İlişkin Avrupa Sözleşmesi[12]; 1980 tarihli Uluslararası Çocuk Kaçırmaların Hukuki Veçhelerine Dair Lahey Sözleşmesi[13] ve 2003 tarihli Çocuklarla Kişisel İlişki Kurulmasına Dair Avrupa Sözleşmesine[14] taraf olmuştur.
Türkiye’de, 1983 yılında taraf olunan 1961 tarihli Lahey Sözleşmesi uzun süre uygulama alanı bulmuştur. Öyle ki, bahsi geçen Sözleşmenin tanıma ve tenfize ilişkin hükümlerinin uygulamada bazı sorunlara yol açması nedeniyle Türkiye, yukarıda belirtilen 1980 tarihli Avrupa Sözleşmesine taraf olarak sorunların her iki sözleşme hükümleri dikkate alınarak aşılmasını sağlamaya çalışmıştır[15].
Lahey Milletlerarası Özel Hukuk Konferansı, 1961 tarihli Lahey Sözleşmesi yerine geçmek üzere ve anılan Sözleşmede ele alınan konuları çok daha kapsamlı bir şekilde düzenlemek amacıyla bir araya gelerek 1996 yılında bu çalışmanın konusunu oluşturan Lahey Sözleşmesini hazırlamıştır. Türkiye’de, 09.05.2016 tarihinde söz konusu Sözleşmenin çekince ve beyanlarla onaylanmasına karar verilmiş[16]; 01.02.2017 tarihi itibarıyla da Sözleşme ülkemizde yürürlüğe girmiştir[17]. Bu bağlamda Türk milletlerarası özel hukukunda, 1996 tarihli Lahey Sözleşmesi, hâlihazırda 1961 tarihli Lahey Sözleşmesinin yerine geçmiştir. Ancak Sözleşmenin 51. maddesi uyarınca, her iki sözleşmeye taraf olan devletler bakımından, 1996 tarihli Lahey Sözleşmesi yürürlüğe girmeden önce 1961 tarihli Lahey Sözleşmesine göre alınan koruma tedbirlerinin geçerliliği etkilenmeyecektir[18].
Berna Berfin KAYA
[1] Bundan böyle çalışmada 1961 tarihli Sözleşme olarak anılacaktır. Sözleşmenin İngilizce metni için bkz. Lahey Milletlerarası Özel Hukuk Konferansı, https://assets.hcch.net/docs/d79fb51a-00f8-41f4-8790-28339b415bae.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[2] Sözleşmenin İngilizce metni için bkz. Avrupa Konseyi resmî internet sitesi, https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/0900001680078b09 (E.T.: 25.01.2021).
[3] Sözleşmenin İngilizce metni için bkz. Lahey Milletlerarası Özel Hukuk Konferansı, https://assets.hcch.net/docs/e86d9f72-dc8d-46f3-b3bf-e102911c8532.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[4] Sözleşmenin İngilizce metni için bkz. Avrupa Konseyi resmî internet sitesi, https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168008370f (E.T.: 25.01.2021).
[5] Paul Lagarde, Explanatory Report on the 1996 HCCH Child Protection Convention(Lagarde Report), s. 539, https://www.hcch.net/en/publications-and-studies/details4/?pid=2943&dtid=3 (E.T.: 25.01.2021); Cemal Şanlı, Emre Esen, İnci Ataman-Figanmeşe, Milletlerarası Özel Hukuk, 8. Bası, İstanbul, Beta Basım, 2020, s. 169.
[6] Şanlı, Esen, Ataman-Figanmeşe, s. 169; Ayşe Kübra Altıparmak, “Velayet Uyuşmazlıklarında Yeni Bir Dönem mi? 1996 Tarihli Lahey Velayet Sözleşmesi Hakkında Bir İnceleme”, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 2, Eskişehir, 2020, s. 417.
[7] Bundan böyle çalışmada 1996 tarihli Lahey Sözleşmesi olarak anılacaktır. Lahey Milletlerarası Özel Hukuk Konferansı(Hague Conference on Private International Law)nın resmî internet sitesinde yer alan Sözleşme metni için bkz. https://assets.hcch.net/docs/f16ebd3d-f398-4891-bf47-110866e171d4.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[8] Bkz. 1996 tarihli Lahey Sözleşmesinin son bölümü, https://assets.hcch.net/docs/f16ebd3d-f398-4891-bf47-110866e171d4.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[9] Ayşe Elif Ulusu Karataş, “Velayet Sorumluluğu ve Çocukların Korunması Hakkında Tedbirler Yönünden Yetki, Uygulanacak Hukuk, Tanıma, Tenfiz ve İşbirliğine Dair 1996 Tarihli Lahey Sözleşmesi ve Türk Milletlerarası Özel Hukukuna Etkisi”, Milletlerarası Hukuk Bülteni, C. 37, S. 2, 2017, s. 914-915.
[10] Sözleşmeye taraf olan ülkeler sırasıyla Arnavutluk, Arjantin, Ermenistan, Avustralya, Avusturya, Barbados, Belçika, Bulgaristan, Kanada, Kosta Rika, Hırvatistan, Küba, Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti (Çekya), Danimarka, Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, Estonya, Fiji, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Almanya, Yunanistan, Guyana, Honduras, Macaristan, İrlanda, İtalya, Letonya, Lesotho, Litvanya, Lüksemburg, Malta, Monako, Montenegro, Fas, Hollanda, Nikaragua, Norveç, Paraguay, Polonya, Portekiz, Kuzey Makedonya Cumhuriyeti, Romanya, Rusya Federasyonu, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, İsviçre, Ukrayna, Büyük Britanya Birleşik Krallığı ve Kuzey İrlanda, Amerika ve Uruguay’dır. Bkz. https://www.hcch.net/en/instruments/conventions/status-table/?cid=70 (E.T.: 25.01.2021).
[11] 21.02.1983 tarih ve 17966 sayılı Resmî Gazete, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17966.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[12] 02.11.1999 tarih ve 23864 sayılı Resmî Gazete, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23864.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[13] 15.02.2000 tarih ve 23965 sayılı Resmî Gazete, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23965.pdf (E.T. 25.01.2021).
[14] 17.11.2011 tarih ve 28115 sayılı Resmî Gazete, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/11/20111117-1.htm (E.T.: 25.01.2021).
[15] Altıparmak, s. 415-416.
[16] 22.05.2016 tarih ve 29719 sayılı Resmî Gazete, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/05/20160522-2.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[17] 03.01.2017 tarih ve 29937 sayılı Resmî Gazete, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/01/20170103-15.pdf (E.T.: 25.01.2021).
[18] Aysel Çelikel, B. Bahadır Erdem, Milletlerarası Özel Hukuk, Yenilenmiş 16. Bası, İstanbul, Beta Basım, 2020, s. 279, dn. 122; Nebahat Aybike Seyhan, “Milletlerarası Özel Hukukta Velâyet”, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2018, s. 88.